Εισαγωγή στο «Γυναίκα και ψυχική υγεία»

«Δεν υπάρχει υγεία, χωρίς ψυχική υγεία» τόνιζε ο τίτλος πρόσφατου άρθρου στο ιατρικό περιοδικό Lancet. Σύμφωνα με τον Παγκόσμιο Οργανισμό Υγείας η κατάθλιψη αφορά 121 εκατομμύρια ανθρώπους παγκοσμίως και ήταν η πρώτη αιτία ανικανότητας το 2000. Παρά το γεγονός ότι οι διάφορες ψυχικές νόσοι (κατάθλιψη, αγχώδεις διαταραχές, ψυχώσεις) αφορούν ένα πολύ μεγάλο τμήμα του πληθυσμού, η ψυχική υγεία μοιάζει να υποβαθμίζεται σε επίπεδο τόσο πολιτικών υγείας όσο και της κοινωνικής πολιτικής. Πολύ περισσότερο, οι  ειδικές ανάγκες  των γυναικών ασθενών δεν είχαν τύχει ειδικής αξιολόγησης και κατάλληλης αντιμετώπισης. Είναι χαρακτηριστικό, μάλιστα, ότι ο ειδικός τομέας της ψυχικής υγείας της γυναίκας αναπτύχθηκε μόλις τις δύο τελευταίες δεκαετίες.

Στο πλαίσιο αυτό, στη χώρα μας,  δημιουργήθηκε το 2003 Ειδικό Τμήμα για την Ψυχική Υγεία των Γυναικών, στο Αιγινήτειο Νοσοκομείο, στα πλαίσια της λειτουργίας της Α’ Ψυχιατρικής Κλινικής του Πανεπιστημίου Αθηνών.

Το σημερινό «Εντός Φύλου», επιχειρεί μία πρώτη προσέγγιση στο πολύπλευρο αυτό ζήτημα. Αυτό έγινε κατορθωτό χάρις στη θετική ανταπόκριση των ψυχιάτρων του Αιγινήτειου, Αρετής Σπυροπούλου και Γιάννη Ζέρβα,  στο αίτημά μας, να γράψουν για το Εντός Φύλου. Τους ευχαριστούμε πολύ γι αυτό.

Σαν συμπέρασμα από την συμβολή τους κρατάμε την ακόλουθη φράση: Οι διαφορετικές ανάγκες των ανδρών και των γυναικών χρειάζεται να ικανοποιηθούν με ισότιμο τρόπο μέσα από τα συστήματα υγείας, αλλά και την σωστά σχεδιασμένη ιατρική έρευνα.

Επιμέλεια: Πόπη Πανουτσοπούλου, Δέσποινα Σαγγανά

Ψυχική Υγεία της Γυναίκας

Της Αρετής Σπυροπούλου και του Γιάννη Ζέρβα*

Η καθυστερημένη ενσωμάτωση της έμφυλης διάστασης στους τομείς της Ψυχικής Υγείας

Οι ψυχικές διαταραχές αφορούν τόσο τους άνδρες όσο και τις γυναίκες. Διαφορές υπάρχουν, όμως, τόσο στην επίπτωση των διαφορετικών διαταραχών όσο και στην πορεία της νόσου και στην απάντηση στη θεραπεία. Παραταύτα, μέχρι πρόσφατα, η ιατρική έρευνα μελετούσε τους άνδρες και χρησιμοποιούσε τις ανάγκες τους σαν πρότυπο, γενικεύοντας την εφαρμογή των αποτελεσμάτων της και στις γυναίκες. Είναι γνωστό ότι ο κίνδυνος να εμφανίσει μια γυναίκα μείζονα κατάθλιψη, δηλαδή σοβαρή μορφή κλινικής κατάθλιψης, στη διάρκεια της ζωής της είναι διπλάσιος από ό,τι στους άνδρες. Όμως οι ιατρικές υπηρεσίες για τις γυναίκες εστιάζουν την προσοχή τους στην αναπαραγωγική τους λειτουργία μέσα από της ειδικότητα της Μαιευτικής-Γυναικολογίας, αγνοώντας συχνά άλλα θέματα υγείας.

Χαρακτηριστικό είναι, άλλωστε, ότι ο ειδικός τομέας της ψυχικής υγείας της γυναίκας αναπτύχθηκε μόλις στη διάρκεια των δύο τελευταίων δεκαετιών. Ο τομέας αυτός περιλαμβάνει θέματα υγείας και ασθένειες που εμφανίζονται είτε αποκλειστικά είτε συχνότερα στις γυναίκες, ή που έχουν διαφορετική κλινική έκφραση σε άνδρες και γυναίκες, που σημαίνει ότι οι γυναίκες μπορεί να παρουσιάζουν διαφορετική συμπτωματολογία, ή να απαντούν διαφορετικά στις θεραπευτικές παρεμβάσεις. Περιλαμβάνει ακόμη θέματα, όπως η πρόσβαση στις υπηρεσίες υγείας, η ποιότητα των υπηρεσιών υγείας και η πρόληψη της ασθένειας. Δεν πρέπει άλλωστε να ξεχνάμε πως η παροχή κατάλληλων υπηρεσιών υγείας και η δίκαιη κατανομή τους δεν μπορεί να εξυπηρετηθεί μέσα από μια συλλογιστική που εξισώνει τους πάντες, αλλά από τη δυνατότητα να αναγνωριστούν και να εξυπηρετηθούν οι διαφορετικές ανάγκες της κάθε ειδικής ομάδας του πληθυσμού. Ο Παγκόσμιος Οργανισμός Υγείας, μέσα από την θέσπιση του προγράμματος δράσης «Φύλο, γυναίκες και υγεία», αναγνωρίζει την υποχρέωση, οι διαφορετικές ανάγκες και οι ιδιαιτερότητες των γυναικών να ληφθούν υπόψη στο σχεδιασμό και την υλοποίηση των πολιτικών υγείας.

Οι διαφορετικές ανάγκες των γυναικών, όμως, δεν γίνεται να εκτιμηθούν σωστά αν δεν ληφθεί υπόψη μαζί με τη βιολογική και ορμονική τους υπόσταση και η κοινωνική τους θέση, καθώς και οι διακρίσεις στον κοινωνικό και επαγγελματικό τους ρόλο. Ένα σημαντικό ερώτημα που παραμένει ανοιχτό είναι ο πιθανός αιτιοπαθογενετικός ρόλος της αλληλεπίδρασης των ορμονών με ψυχοκοινωνικούς και περιβαλλοντικούς παράγοντες, στη σαφή και παγκόσμια επικράτηση της κατάθλιψης στις γυναίκες.

Βιολογικοί παράγοντες επιβάρυνσης της γυναίκας:

Εγκυμοσύνη/Λοχεία

Παλαιότερα υπήρχε η εντύπωση ότι η εγκυμοσύνη ασκούσε προφυλακτική επίδραση  στην εκδήλωση ψυχιατρικών προβλημάτων. Όμως, σημαντικού βαθμού κατάθλιψη ή άγχος παρατηρείται σε ποσοστό 10% στο πρώτο τρίμηνο της κύησης. Τα άτομα με προϋπάρχον ψυχιατρικό ιστορικό ή αισθήματα ενδοψυχικής σύγκρουσης σχετικά με την εγκυμοσύνη (όπως προηγούμενο τερματισμό κύησης ή σκέψεις για τερματισμό της τρέχουσας κύησης) και νέες ανύπαντρες μητέρες με περιορισμένη κοινωνική υποστήριξη, βρίσκονται στο μεγαλύτερο κίνδυνο για την εμφάνιση ψυχιατρικών διαταραχών στην διάρκεια της κύησης. Σε μερικές περιπτώσεις τα ψυχιατρικά συμπτώματα συμβαίνουν σα συνέπεια μιας μη προγραμματισμένης εγκυμοσύνης και στα πλαίσια μιας κακής συντροφικής σχέσης.

Ακολουθώντας τον τοκετό, η επίπτωση των ψυχιατρικών διαταραχών αυξάνει σημαντικά. Αυτές οι διαταραχές ποικίλουν από την ήπια, συχνή και αυτοπεριοριζόμενη λοχειακή δυσφορία (postpartum blues) και την επιλόχεια κατάθλιψη, μέχρι τις σπάνιες αλλά σοβαρές επιλόχειες ψυχώσεις. Η επιλόχεια κατάθλιψη εκδηλώνεται στο 10-15% των νέων μητέρων, με έναρξη συνήθως τις πρώτες 6-8 εβδομάδες μετά τον τοκετό. Τα κλινικά χαρακτηριστικά της είναι παρόμοια με της κατάθλιψης στις άλλες φάσεις της ζωής. Υπάρχει έντονη στενοχώρια, εύκολα κλάματα, κακή συγκέντρωση και αναποφασιστικότητα, ευερεθιστότητα, απώλεια της σεξουαλικής επιθυμίας, διαταραχή του ύπνου, σκέψεις ανεπάρκειας στο μητρικό ρόλο, αυξημένη ανησυχία για την υγεία του μωρού και φόβοι ότι αυτό μπορεί να έχει κάποια ανωμαλία.

Στην περίπτωση της κατάθλιψης στη διάρκεια της κύησης και στην επιλόχεια κατάθλιψη, η αλληλεπίδραση των ψυχοκοινωνικών παραγόντων με τις ορμονικές μεταβολές φαίνεται πως καθορίζει την πιθανότητα νόσησης. Από τους ψυχοκοινωνικούς αυτούς παράγοντες, η δυσαρμονία στο γάμο, το ανεπαρκές κοινωνικό δίκτυο στήριξης και η κακή οικονομική κατάσταση, η νεαρή ηλικία και η κακή συζυγική σχέση σχετίζονται με τον αυξημένο κίνδυνο της επιλόχειας κατάθλιψης.

Εμμηνόπαυση

Έχει αναφερθεί η αύξηση των καταθλιπτικών συμπτωμάτων,  της ευερεθιστότητας και της αϋπνίας στην εμμηνόπαυση. Τα περισσότερα συμπτώματα πιθανώς συνοδεύουν την κλιμακτήριο, δηλαδή την χρονική περίοδο που ακολουθεί τις πρώτες ανωμαλίες της περιόδου μέχρι την εμμηνόπαυση. Η συχνότητα της κατάθλιψης αυξάνει στη διάρκεια της κλιμακτηρίου ακόμη και σε γυναίκες που δεν είχαν εμφανίσει ποτέ κατάθλιψη μέχρι εκείνη τη στιγμή. Γυναίκες που φαίνεται να είναι ιδιαίτερα ευάλωτες στην κατάθλιψη σε αυτή τη φάση, είναι αυτές με προηγούμενο ιστορικό κατάθλιψης, που βιώνουν μια πρόσφατη, σοβαρή ψυχοκοινωνική επιβάρυνση.

Η εμμηνόπαυση πέρα από τη διακοπή της ικανότητας για αναπαραγωγή, σηματοδοτεί επίσης αλλαγή ρόλου για τις γυναίκες, καθώς συμπίπτει συχνά με την αποχώρηση των παιδιών από το σπίτι αλλά και τη συνταξιοδότηση από την εργασία. Έτσι αυτή η εποχή μπορεί να απαιτεί την προσαρμογή σε πολλά νέα δεδομένα,  μεταξύ άλλων και του χρόνου που περνά.

Τέλος, οι γυναίκες επίσης βιώνουν μεγάλο άγχος και πίεση σε σχέση με θέματα αναπαραγωγικής υγείας. Η υπογονιμότητα και η υστερεκτομή έχει βρεθεί ότι αυξάνουν τον κίνδυνο για καταθλιπτικές και αγχώδεις διαταραχές.

Κοινωνικές παράμετροι

Ένας μεγάλος αριθμός μελετών παρέχει ισχυρά τεκμήρια ότι παράγοντες που σχετίζονται με την κοινωνική διάσταση της ταυτότητας του φύλου συνεισφέρουν σημαντικά στη μεγαλύτερη επίπτωση της κατάθλιψης και των αγχωδών διαταραχών στα κορίτσια και στις γυναίκες. Για παράδειγμα, το χαμηλότερο αίσθημα αυτοεκτίμησης των έφηβων κοριτσιών και το μεγάλο άγχος που βιώνουν σε σχέση με την εικόνα σώματος, που είναι γνωστό ότι καθορίζεται σε μεγάλο βαθμό κοινωνικά, έχει βρεθεί ότι συνδέεται με την μεγαλύτερη επίπτωση της κατάθλιψης και των διαταραχών της διατροφής στα έφηβα κορίτσια σε σχέση.  Μια διαρκώς αυξανόμενη πίεση ασκείται στις γυναίκες των δυτικών κοινωνιών από την επιβολή  βιομηχανοποιημένων προτύπων ομορφιάς και της εξιδανίκευσης της νεότητας.

Το αίσθημα της έλλειψης αυτονομίας και ελέγχου πάνω στην ίδια τους τη ζωή είναι γνωστό ότι σχετίζεται με την κατάθλιψη.  Κοινωνικώς καθορισμένες νόρμες σε σχέση με το ρόλο των φύλων και τα καθήκοντά τους, τοποθετούν τις γυναίκες πολύ συχνότερα σε καταστάσεις όπου έχουν πολύ λιγότερο έλεγχο σε σημαντικές αποφάσεις που αφορούν στη ζωή τους.

Η ταχεία μεταβολή του παραδοσιακού ρόλου της γυναίκας, που παλιότερα έμενε στο σπίτι και έφερε την ευθύνη των οικιακών εργασιών και της φροντίδας των παιδιών, εξαρτημένη όμως κοινωνικά και οικονομικά από τον άνδρα, έχει αλλάξει. Φαίνεται όμως πως στις δυτικές κοινωνίες δεν έχει αποποιηθεί τους παραδοσιακούς ρόλους και τα καθήκοντα της, παρά έχει προσθέσει και άλλους στον επαγγελματικό και οικονομικό στίβο.

Φαίνεται, ακόμη, η ύπαρξη μιας στενής σχέσης μεταξύ της βίας στη ζωή των γυναικών και των ψυχιατρικών προβλημάτων, όπως η κατάθλιψη, το άγχος, η μετατραυματική διαταραχή, η οριακή διαταραχή της προσωπικότητας, η χρήση τοξικών ουσιών και η αυτοκτονία. Παγκοσμίως, η σεξουαλική βία στρέφεται κυρίως κατά των κοριτσιών και των γυναικών και η σεξουαλική βία στη διάρκεια της παιδικής ηλικίας συνδέεται με ποικίλα προβλήματα ψυχικής υγείας στη μετέπειτα ζωή.

Ένα άλλο μεγάλο πρόβλημα που ανέκυψε και στη χώρα μας τα τελευταία χρόνια είναι το trafficking, με χιλιάδες γυναίκες να έχουν εξαναγκαστεί σε πορνεία κάτω από συνθήκες εκβιασμού και δουλείας.

Από την άλλη, ένα μεγάλο μέρος του πληθυσμού αποτελείται πια από μετανάστες που έρχονται αντιμέτωποι με τεράστια προβλήματα προσαρμογής και επιβίωσης στις καινούριες συνθήκες ζωής, συχνά σε ιδιαίτερα αφιλόξενες κοινωνικοπολιτικές συνθήκες.

Ανάγκη αναγνώρισης των βιοψυχοκοινωνικών ιδιαιτεροτήτων των γυναικών για την ισότιμη αντιμετώπισή τους στα πεδία της διάγνωσης, πρόληψης και θεραπείας

Οι διαφορετικές ανάγκες των ανδρών και των γυναικών χρειάζεται να ικανοποιηθούν με ισότιμο τρόπο μέσα από τα συστήματα υγείας, αλλά και την σωστά σχεδιασμένη ιατρική έρευνα. Οι διαφορετικές ανάγκες των γυναικών όμως δεν γίνεται να εκτιμηθούν κατάλληλα αν δεν ληφθεί υπόψη, και η κοινωνική τους θέση,  μαζί με τη βιολογική τους υπόσταση και τις διακρίσεις στον κοινωνικό και επαγγελματικό τους ρόλο, καθώς και την αυξημένη επίπτωση της σωματικής, σεξουαλικής και ψυχολογικής κακοποίησης στη ζωή τους. Οι βιοψυχοκοινωνικές ιδιαιτερότητες των γυναικών δεν τις καθιστούν μόνο ευάλωτες σε ψυχικές παθήσεις αλλά τους δίνουν, μέσα από την αναπαραγωγική και τη μητρική λειτουργία, δυνατότητες διαγενεακού επηρεασμού της ψυχοπαθολογίας των επόμενων γενεών. Συνειδητοποίηση αυτών των διαφορών και των επιπλοκών της ανεπαρκούς φροντίδας – είτε γιατί ελλείπουν ή είναι δυσπρόσιτες οι κατάλληλες δομές, είτε γιατί η παρεχόμενη φροντίδα είναι αταίριαστη με τις ειδικές ανάγκες των γυναικών ή της αναπτυξιακής τους φάσης, π.χ. της εφηβείας, της αναπαραγωγής ή της μεγαλύτερης ηλικίας – έχει πολύ βαθύτερες επιπλοκές στον κοινωνικό ιστό από ό,τι θα μπορούσε να φανταστεί κανείς με μια πρόχειρη ματιά.

Ο ειδικός κλάδος της ψυχικής υγείας γυναικών έχει δημιουργηθεί ακριβώς για να μελετήσει αυτές τις ειδικές ανάγκες, να εκπαιδεύσει τους επαγγελματίες υγείας στην αντιμετώπισή τους και να ερευνήσει εκείνες τις διαφορές που διαμεσολαβούν τις ιδιαιτερότητες της νόσου και της αντιμετώπισής της σε διαφορετικά βιοψυχοκοινωνικά υποστρώματα και περιβάλλοντα.

* Η Αρετή Σπυροπούλου και ο Γιάννης Ζέρβας είναι Ψυχίατροι του Ειδικού Τμήματος Ψυχικής Υγείας Γυναικών, Α’ Ψυχιατρική Κλινική Πανεπιστημίου Αθηνών

Μια πραγματική μαρτυρία

Η Φαίδρα είναι 53 ετών, διαζευγμένη, μητέρα τριών παιδιών, εργαζόμενη.

«Αισθανόμουν κατηγορούμενη, άχρηστη, ανίκανη, ενοχική. Είχα μόνο υποχρεώσεις και κανένα δικαίωμα. Σήμερα, έχω πάρει τη ζωή στα χέρια μου δικαιωματικά,  με  αυτοσεβασμό, ισοτιμία και περηφάνια!»

Συνέντευξη στην Πόπη Πανουτσοπούλου

Ερ: Πότε ανακάλυψες ότι πάσχεις από κατάθλιψη;

Απ: Το 2004 ανακάλυψα ότι είμαι καταθλιπτική συμπτωματικά, αφού έτρεχα τρία χρόνια σε καρδιολόγο για να μου ρυθμίσει την πίεση, η οποία τελικά αποκαλύφθηκε ότι ήταν νευροπίεση και είχε να κάνει με την γενικότερη ψυχολογική μου κατάσταση. Όταν χρειάστηκε να βγάλω κάποιες φωτογραφίες για το βιβλιάριο ασθενείας μου, είδα την φωτογραφία μου και είπα: Είμαι άρρωστη.

Ερ: Η διάγνωση της ασθένειας έγινε εύκολα;

Απ: Από το πρώτο ραντεβού, και μιλώντας για τα όσα είχα περάσει στην ζωή μου, ο γιατρός διέγνωσε ότι είχα κατάθλιψη. Θυμάμαι, χαρακτηριστικά, ότι του είχα πει ότι σε όλα έβλεπα μπροστά μου έναν γκρίζο τοίχο.

Αισθανόμουν, κατηγορούμενη, άχρηστη, ανίκανη, ενοχική, ότι είχα μόνο υποχρεώσεις και κανένα δικαίωμα. Και αυτά μέσα στο μυαλό μου τα θεωρούσα σωστά, γιατί ήμουν ένοχη που δεν μπορούσα να τα καταφέρω.

Επίσης, είχα βουλιμία, έτρωγα αναισθήτως, πόναγε το στομάχι μου κι εγώ συνέχιζα να τρώω.

Το σημαντικότερο, ότι έβλεπα πάνω στον γκρίζο τοίχο σκηνές αυτοκτονικές, αλλά περνούσαν πολύ γρήγορα και δεν μπορούσα να τις επεξεργαστώ ώστε να καταλήξω στην αυτοκτονία.

Ερ: Όταν τα είπες στον  ψυχίατρο τι απαντήσεις πήρες, σε κάλυψαν;

Απ: Άρχισε , αμέσως να με απενοχοποιεί και αυτό με έκανε να τον εμπιστευτώ.

Ερ: Και πως πήγαν τα πράγματα από εκεί και πέρα;

Απ: Έκανα αρκετές συνεδρίες με τον ψυχίατρο, άρχισα σιγά σιγά να βλέπω την αλήθεια. Η φαρμακευτική αγωγή ήταν βοηθητική. Την πραγματική στροφή, όμως, την έκανα εγώ, αλλάζοντας μυαλά. Γιατί ήξερα πια ότι δεν ήμουν ένοχη, κατηγορούμενη, υποχρεωμένη για όλα, χωρίς κανένα δικαίωμα χαράς και απόλαυσης και ότι άξιζα να ζω.

Ερ: Έχουν περάσει πέντε χρόνια από τότε, πως είναι η ζωή σου σήμερα;

Απ: Από αυτήν την περιπέτεια βγήκα συνειδητοποιημένη, ότι δεν πρόκειται να επιτρέψω σε κανέναν να με κάνει να αισθάνομαι όπως αισθανόμουν τότε.

Ερ: Σήμερα ξέρεις γιατί έπαθες κατάθλιψη;

Απ: Βεβαίως και ξέρω. Πρώτον τα χρόνια του γάμου με έναν απόλυτα εξουσιαστικό σύντροφο, ο οποίος είχε καταφέρει να με κάνει να πιστεύω ότι χωρίς αυτόν δεν θα μπορούσα να επιβιώσω. Όταν βέβαια απειλήθηκε η ζωή μου μετά την βία χρόνων επάνω μου, τότε χώρισα.

Δεύτερον, όταν έμεινα μόνη με τα παιδιά, δεν έβαλα όρους και κανόνες στην οικογενειακή μας ζωή, γιατί πίστευα ότι αρκετά είχαν επιβαρυνθεί τα παιδιά και ανέλαβα όλες τις ευθύνες μόνη. Το να βγει δε, μία γυναίκα για εργασία στα 45 χρόνια της με τρία παιδιά ήταν από τα πιο δύσκολα πράγματα που είχα να αντιμετωπίσω.

Κατάφερα να βρω μία θέση καμαριέρας σε κάποιο ξενοδοχειακό συγκρότημα με μισθό  600 ευρώ και με μεγάλη δυσκολία.

Όπως καταλαβαίνετε όλα είχαν συσσωρευτεί μέσα μου. Κάποια στιγμή λύγισα και έπεσα. Δεν είχα καμία στήριξη ούτε από την οικογένεια μου, ούτε από το κράτος.

Ερ: Αυτή σου την εμπειρία σήμερα, που όλα τα βλέπεις από μακριά θα μπορούσες να την είχες αποφύγει, αν είχες κάνει κάτι άλλο;

Απ: Βέβαια και θα μπορούσα να την είχα αποφύγει Αν η διαπαιδαγώγησή από την οικογένεια και το σχολείο ήταν να μεγαλώνουμε με τον  αλληλοσεβασμό μεταξύ γυναικών και ανδρών, την κατάλληλη μόρφωση  για τη ζωή, την αυτοεκτίμησή και την αυτονομία  μας..

Εν πάσει περιπτώσει, αυτά έχουν περάσει και αν θέλεις με βοήθησαν να πάρω τη ζωή στα χέρια μου δικαιωματικά,  με  αυτοσεβασμό, ισοτιμία και περηφάνια!

Σωματεμπορία: Πελάτες – καταναλωτές, γυναίκες –προϊόντα

Το παρόν «Εντός φύλου» παρουσιάζει βασικά σημεία και πορίσματα από το διήμερο Επιστημονικό Συνέδριο  με θέμα «Εμπορία ανθρώπων: Παράγοντες και Επιπτώσεις», που διοργάνωσε ο Τομέας Ποινικών και Εγκληματολογικών Επιστημών της Νομικής Σχολής του Δημοκρίτειου Πανεπιστημίου Θράκης.

Άξονας του Συνεδρίου, η πρώτη διευρωπαϊκή έρευνα («DeStoLi» – Demand of Stolen Lives),  η οποία εστιάζει στη σωματεμπορία από την πλευρά της ζήτησης δηλ. από την πλευρά του πελάτη. Εκεί αναλύονται τα χαρακτηριστικά του πελάτη, οι προτιμήσεις του και οι λόγοι για τους οποίους κάνει χρήση τέτοιου είδους υπηρεσιών καθώς και οι επιπτώσεις στην τοπική κοινωνία.  Εξηγούνται με σαφήνεια τι σημαίνει σωματεμπορία και μαστροπεία, και ότι στην ουσία δεν υπάρχει τιμωρία. Καθίσταται σαφές ότι τα σημερινά θύματα σωματεμπορίας δεν έχουν δυνατότητα διαφυγής, γιατί το έγκλημα έχει γίνει κατ’ εξοχήν οργανωμένο και είναι σαφώς πιο βίαιο, ακόμη κι όταν η βία δεν είναι εμφανής με την πρώτη ματιά. Τέλος, αναφέρονται οι αδυναμίες της υπάρχουσας διεθνούς και εγχώριας νομοθεσίας.

Από την επιστημονική έρευνα και τεκμηρίωση προκύπτει καθαρά τι εννοούμε όταν λέμε ότι το νεοφιλελεύθερο δόγμα εμπορευματοποίησε ως και το ανθρώπινο σώμα…

Επιμέλεια: Δέσποινα Σαγγανά , Μαρία Βλαδιμήροβιτς

Μπορείτε επίσης να δείτε:

Για περισσότερες πληροφορίες σχετικά με το πρόγραμμα ΑΓΙΣ:

http://ec.europa.eu/justice_home/funding/2004_2007/agis/funding_agis_en.htm

Νομική Σχολή Δημοκρίτειου Πανεπιστημίου Θράκης

http://www.law.duth.gr/

Ενδεικτικά κάποια στατιστικά στοιχεία για το trafficking:

http://en.wikipedia.org/wiki/Human_trafficking

http://www.stop-trafficking.org/statistika/index.htm

http://www.humantrafficking.org/

http://www.stopthetraffik.org

Εμπορία ανθρώπων: Παράγοντες και Επιπτώσεις

Μια σύντομη παρουσίαση των εργασιών του ομότιτλου Συνεδρίου της Νομικής Σχολής του Δημοκρίτειου Πανεπιστημίου Θράκης

Της Δέσποινας Σαγγανά*

Στις 21 και 22 Οκτωβρίου 2009, πραγματοποιήθηκε από τον τομέα Ποινικών και Εγκληματολογικών Επιστημών της Νομικής Σχολής του Δημοκρίτειου Πανεπιστημίου Θράκης (Δ.Π.Θ.) διήμερο επιστημονικό συνέδριο υπό τον τίτλο «Εμπορία ανθρώπων: Παράγοντες και Επιπτώσεις». Το Συνέδριο διεξήχθη στα πλαίσια της πρώτης διευρωπαϊκής έρευνας («DeStoLi» – Demand of Stolen Lives),  η οποία εστιάζει στη σωματεμπορία από την πλευρά της ζήτησης (δηλ. από την πλευρά του πελάτη). Για την Ελλάδα συγκεκριμένα, η έρευνα πραγματοποιήθηκε για την περιοχή της Ροδόπης, από την ομάδα του Εργαστηρίου Εγκληματολογικών Επιστημών της Νομικής Σχολής Κομοτηνής, του Δ.Π.Θ., και για την νότιο Ελλάδα από το Κέντρο Συμπαράστασης Παλιννοστούντων Μεταναστών.

Το τμήμα της έρευνας που αφορούσε το Δ.Π.Θ παρουσίασαν ο κ. Κώστας Κοσμάτος (Δ.Ν. Δικηγόρος, Ειδικός Επιστήμων της Νομικής Σχολής Δ.Π.Θ) και οι κ.κ. Χρήστος Λαμπάκης και Γιώργος Σάρλης,  δικηγόροι και μέλη του Εργαστηρίου Εγκληματολογικών Επιστημών. Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσίασαν τα συμπεράσματα ως προς την αντίληψη του πελάτη για το trafficking  καθώς  το ταυτίζουν με την κλασσική πορνεία, αλλά και η αναφορά της περιγραφής ότι οι κοπέλες είναι αντικείμενα εκμετάλλευσης.

Το διεθνές νομικό πλαίσιο για την εμπορία ανθρώπων σε σχέση με το κοινοτικό πρόγραμμα «ΑΓΙΣ» – στα πλαίσια του οποίου διεξήχθη η έρευνα «DeStoLi»- , παρουσίασε στην εισήγησή της η Επίκουρη Καθηγήτρια της Νομικής Σχολής Δ.Π.Θ, κ. Αθανασία Συκιώτου. Η εισηγήτρια, μετά την αναφορά των σημαντικών προβλέψεων που έχουν υιοθετηθεί σε διεθνές επίπεδο, επεσήμανε τις ελλείψεις που εντοπίζονται στα σχετικά διεθνή κείμενα. Αναφέρθηκε στη μη κύρωση των συμβάσεων από πολλές χώρες-μεταξύ των οποίων και η Ελλάδα- με συνέπεια την μη ενοποίηση του ορίου σεξουαλικής ενηλικίωσης για την  προστασία των παιδιών, τη μη υιοθέτηση κυρώσεων για τα εμπλεκόμενα νομικά πρόσωπα και την έλλειψη ομοιόμορφων ρυθμίσεων διεθνούς δωσιδικίας για την τιμωρία των δραστών στο εξωτερικό. Παράλληλα, επισημάνθηκε ο περιορισμός του Πρωτοκόλλου του Παλέρμο στο οργανωμένο και διακρατικό έγκλημα, η περιορισμένη εδαφική εμβέλεια των κειμένων της Ε.Ε. και του Συμβουλίου της Ευρώπης  και η απαίτηση από τα θύματα για συνεργασία με τις αρχές, ως προϋπόθεση για την προστασία και την αρωγή τους.

Τέλος, το τμήμα του ερευνητικού προγράμματος που αφορά sτις επιπτώσεις της εμπορίας ανθρώπων στην τοπική κοινωνία (της Ροδόπης) και ιδίως στις σχέσεις των δύο φύλων και στην οικογένεια, παρουσίασε η κ. Βάσω Θεολόγη, Διδάκτωρ της Νομικής Σχολής του Δ.Π.Θ, δικηγόρος Ροδόπης και δημοσιογράφος. Η εισηγήτρια, στάθηκε ιδιαίτερα στη θέση της συζύγου, χριστιανής και μουσουλμάνας, η οποία πολλές φορές είναι αντιμέτωπη με τις οικονομικές και συναισθηματικές επιπτώσεις της παραμέλησης ή και του διαζυγίου, με αποτέλεσμα, σε αρκετές περιπτώσεις, να οδηγείται στη χρήση ψυχοφαρμάκων. Παράλληλα, έγινε αναφορά στην άνθηση μιας ιδιότυπης οικονομίας που βασίζεται στο trafficking, αλλά και στην στοχευμένη παρουσίαση από τα ΜΜΕ των γυναικών-θυμάτων trafficking ως επικίνδυνων για την τοπική κοινωνία, με αποτέλεσμα  την έξαρση  ρατσιστικών αντιδράσεων.

Τέλος, κατά τη διάρκεια του Συνεδρίου, γενικά, τέθηκαν σημαντικοί προβληματισμοί για το ζήτημα της Εμπορίας Ανθρώπων, το οποίο παρά τις όποιες νομοθετικές ή άλλες προσπάθειες αντιμετώπισής του σε εθνικό και διεθνές επίπεδο, συνεχίζει να ταλανίζει την παγκόσμια κοινότητα, έχοντας αυξητικές τάσεις παγκοσμίως.  Προσεγγίστηκαν, παράλληλα,  μια σειρά από ζητήματα που αφορούν την μετανάστευση, μέρος της οποίας είναι και η εμπορία ανθρώπων. Μετείχαν εκπρόσωποι διαφόρων φορέων της πολιτείας και ΜΚΟ όπως από τον Συνήγορο του Πολίτη, το Ινστιτούτο Μεταναστευτικής Πολιτικής κ.α. Η σύνδεση της εμπορίας ανθρώπων με το θέμα της παράνομης μετανάστευσης καθώς και η σύνθεση των απόψεων διαφόρων εμπλεκομένων φορέων, μπορούν να αποτελέσουν ένα βήμα προς την λύση αυτού του ακανθώδους προβλήματος.

*Η Δέσποινα Σαγγανά είναι μέλος της Γραμματείας του Τμήματος Φεμινιστικής Πολιτικής του ΣΥΝ.  Συμμετείχε εκ μέρους του τμήματος στις εργασίες του Συνεδρίου.

Η ζήτηση στην εμπορία ανθρώπων

Διαπιστώσεις από έρευνα πεδίου στην περιοχή της Κομοτηνής

Το ερευνητικό πρόγραμμα «Demand of Stolen Lives» είναι διακρατικό και δια-περιφερειακό πρόγραμμα, συγχρηματοδοτούμενο από την Ευρωπαϊκή Ένωση στα πλαίσια του Κοινοτικού Προγράμματος «ΑΓΙΣ». Το πρόγραμμα υλοποιήθηκε από τον Δεκέμβριο του 2005 μέχρι και τον Οκτώβριο του 2007 από 5 εταίρους σε 4 χώρες (Ελλάδα, Κύπρος, Γερμανία, Βέλγιο). Μεταξύ των εταίρων ήταν το Εργαστήριο Εγκληματολογικών Επιστημών του Τομέα Ποινικών και Εγκληματολογικών Επιστημών της Νομικής Σχολής του Δημοκρίτειου Πανεπιστημίου Θράκης με την ερευνητική ομάδα που αποτελούταν από τους Κωνσταντίνο Κοσμάτο (Δ.Ν, Δικηγόρο, Ειδικό Επιστήμονα ΔΠΘ), Χρήστο Λαμπάκη και Γιώργο Σάρλη (Δικηγόρους). Το κύριο τμήμα του προγράμματος αποτελεί κοινωνιολογική ποιοτική έρευνα πεδίου μέσω συνεντεύξεων με πελάτες «σεξουαλικών υπηρεσιών» και επίκεντρο την Κομοτηνή και την ευρύτερη περιοχή της Ροδόπης. Η έρευνα πραγματεύεται το σημαντικό θέμα της ζήτησης υπηρεσιών από γυναίκες τυχόν θύματα εμπορίας.

Τα άτομα-πελάτες που ερωτήθηκαν ήταν από 18 έως και 60 ετών, ενώ οι ηλικίες από 30 έως 50 ετών έφθαναν περί το 60% του δείγματος. Ως προς το θρήσκευμα η συντριπτική πλειοψηφία του δείγματος ήταν χριστιανοί, ενώ παράλληλα είναι χαρακτηριστικό ότι όλοι οι ερωτώμενοι είναι εργαζόμενοι (υπάλληλοι ως επί το πλείστον) και κατά μέσο όρο σχετικά καλής οικονομικής κατάστασης. Από την έρευνα προέκυψε ότι οι εξαναγκασμένες στην πορνεία γυναίκες προέρχονται κυρίως από χώρες της πρώην Ε.Σ.Σ.Δ. και είναι ηλικίας από 18 έως και 40 ετών. Επιπλέον προκύπτει ότι η είσοδος των γυναικών αυτών στην χώρα έχει στενή σχέση με τη δράση κυκλωμάτων (οργανωμένο διασυνοριακό έγκλημα) και τη συνεργασία πολλών δραστών ελλήνων και αλλοδαπών, γραφείων εύρεσης εργασίας, ιδιοκτητών μπαρ, αστυνομικών, τελωνειακών υπαλλήλων κ.α.  Αξιοσημείωτο είναι ότι κανείς από τους ερωτώμενους πελάτες δεν γνώριζε πως ποινικοποιείται πλέον και η συμπεριφορά του πελάτη εξαναγκασμένης στην πορνεία γυναίκας. Συνάγεται επομένως η σημαντική αδυναμία της συγκεκριμένης διάταξης νόμου (παρ. 3 άρθρο 351 ΠΚ) να ενεργήσει γενικοπροληπτικά.

Σε σχέση με τον τρόπο προσφοράς των σεξουαλικών υπηρεσιών, από την έρευνα παρατηρείται αφενός η για μικρό χρονικό διάστημα παραμονή των γυναικών σε ένα συγκεκριμένο τόπο και αφετέρου η συνεχής μετακίνησή τους από περιοχή σε περιοχή (μέθοδος carrousel). Περαιτέρω, παρατηρείται ότι σημαντικό ρόλο για την ανάπτυξη του φαινομένου επιτέλεσε η οργάνωση μιας διαδικασίας παροχής ψυχαγωγίας που ευνοεί την πραγματοποίηση μεγαλύτερων κερδών για τους ιδιοκτήτες (εμπορεύονται και κάτι άλλο πέραν απ’ τις γυναίκες) και μοιάζει πιο κοντά σε αποδεκτές (απενοχοποιημένες) κοινωνικά δραστηριότητες επιχειρήσεων, τα sex bars, ενώ συμπεραίνεται ότι αυτή η νέα μορφή, σε αντιδιαστολή με τους οίκους ανοχής, αναδύθηκε ως τρόπος ικανοποίησης των αναγκών για νέες και ποιοτικές αγοραίες υπηρεσίες του έρωτα, όπως αυτές τις αντιλαμβανόταν η μεσαία και ανώτερη εισοδηματική τάξη της περιοχής.

Ως βασικότερους λόγους για τους οποίους καταφεύγουν σε αυτές τις υπηρεσίες, οι ερωτώμενοι αναφέρουν, μεταξύ άλλων, την -συγκριτικά με τις συμβατικές ερωτικές σχέσεις- ευκολότερη σεξουαλική τους συνάφεια με μια γυναίκα, χωρίς άγχος και ηθικές αναστολές, ιδιαίτερα για όσους κατοικούν στις αγροτικές  περιοχές της λοιπής Ροδόπης ή για όσους είναι ηλικιωμένοι. Για άλλους, ο λόγος είναι ένας συνδυασμός διασκέδασης και απόδρασης από την καθημερινότητα της συζυγικής ζωής. Ενώ για λιγότερους, λόγοι μοναξιάς και αναζήτησης λύσεων αυτής. Τέλος, ένας λόγος είναι η δυνατότητα αγοράς της πραγματοποίησης επιθυμιών/φαντασιώσεων, ως ένα νέο καταναλωτικό είδος. Σε όσους μάλιστα επικαλούνται τον τελευταίο λόγο αναδεικνύεται και τάση προτίμησης στη ζήτηση ακόμη και εξαναγκασμένων στην πορνεία γυναικών.

Πάντως, οι πελάτες συνάγεται ότι σπάνια συμπεριφέρονται οι ίδιοι βίαια στις γυναίκες των χώρων αυτών, ωστόσο αντιμετωπίζουν τη σχέση μαζί τους ως μια συναλλαγή. Όσοι όμως ασκούν βία, αναφέρουν ότι το κάνουν επειδή αφενός εκείνες φέρουν τον κοινωνικό ρόλο της «πόρνης», ενώ αφετέρου οι ίδιοι το δικαιούνται, «επειδή πληρώνουν».

Εντέλει, οι επιπτώσεις του φαινομένου για την περιοχή καταγράφεται ότι ευρύνονταν από την αύξηση των διαζυγίων, την υποβάθμιση της συζυγικής ζωής, την οικογενειακή οικονομία (κατασπατάληση περιουσιών) και την ανάπτυξη έντονων φαινομένων διαφθοράς ως και το ξέπλυμα χρήματος σε καφετέριες, ποδοσφαιρικές ομάδες, χορηγίες κλπ.